Tag: Alfred Jodl

 

Sinds een jaar of twee speelt zich op de Fraueninsel – een eiland in het midden van de Chiemsee in Beieren – een rel af rondom de grafsteen van Alfred Jodl. Het is een stenen kruis met aan weerszijde twee kleinere stenen voor zijn twee echtgenotes. Irma links, Luise rechts. Het familiegraf staat op een idyllisch aangelegde begraafplaats midden op het kleine eilandje. Behalve een ingekerfd ijzeren kruis en de vermelding van zijn militaire rang “Generaloberst” herinnert niets aan Jodls rol tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ook is er niets dat erop wijst dat dit in feite zijn graf niet is: na zijn executie werd zijn as in opdracht van het Internationale Militaire Tribunaal uitgestrooid over zee. Alleen de resten van Irma en Luise liggen hier daadwerkelijk begraven.

Lang besteedde niemand veel aandacht aan het graf. Volgens eilandbewoners kwam er zo nu en dan een verdwaalde Neonazi langs die zich na het uitbrengen van de Hitlergroet weer uit de voeten maakte. Toch was en is het graf enkele bewoners een doorn in het oog. Wie wil er nou een privé-monument voor Hitlers krijgsheer op zijn eiland? Zeker als nergens vermeld wordt wat hij op zijn kerfstok heeft.

Lang bleef de ophef over dit omstreden monument beperkt tot lokaal ongenoegen. Tot mei 2015. Enkele verontwaardigde eilandbewoners zochten de publiciteit en eisten op zijn minst een bordje met een vermelding van Jodls misdaden en veroordeling. Kort na dit eerste publieke protest greep ook de Münchense performance-kunstenaar Wolfram Kastner in. Uit verontwaardiging over het opzichtige familiegraf bikte hij de J van Jodl los en stuurde de letter naar het Deutsches Historisches Museum in Berlijn. Achter bleven de letters odl, wat in het Beiers dialect giermest betekent: de oorlogsmisdadiger postuum te kakken gezet.

Burgemeester Georg Huber van Fraueninsel-Chiemsee reageerde pragmatisch. Hij deelde de wakker geschudde pers mee dat het grafrecht al in januari 2018 verloopt. Dan wordt de boel opgeruimd en dus is er ook geen reden voor gedoe. Kastner gunde hem deze uitweg niet: hij klaagde Huber aan voor het ‘goedkeuren van Nazimisdaden en het verstoren van de openbare orde’ en eiste bij de Beierse Landtag de onmiddelijke verwijdering van het erekruis.  Kastner verloor beide zaken maar nam onlangs revanche. Hij besmeurde het graf met rode verf en plaatste een bordje met de tekst ‘Geen eerbetoon aan de oorlogsmisdadiger’ op de steen. Kort daarna werd bekend dat Kastner nu zelf moet voorkomen voor grafschennis. Burgemeester Huber is de rel meer dan zat: ‘hebben jullie niets beters te doen?’ beet hij een journalist van de Bayrische Rundfunk toe, toen die hem opnieuw vroeg wat hij eigenlijk van het graf vond.

 

 

 

 

 

 

Toen de rel anderhalf jaar geleden voor het eerst de Duitse kranten haalde, lazen wij ook voor het eerst dat het graf van tante Luise in januari 2018 zal worden geruimd. Er volgde een kort familieoverleg. Moesten we iets doen? Officieel had de familie Benda niets over het Jodl-graf te zeggen. Maar zou Luise zich niet in ditzelfde graf omdraaien, als we niet een beetje ons best deden de vroegtijdige ruiming ervan tegen te houden? Een van mijn tantes mailde mij: ‘we moeten maar even goed overleggen. Luise zou het ‘van boven’ zeker als verraad zien als we het graf laten weghalen’. Een neef van mijn vader neigde ook naar behoud, maar voegde in een e-mail toe dat hij absoluut geen bezwaar had tegen een bordje met toelichting over Jodls rol als Nazi-generaal. Ook de anderen hadden niets tegen een kritische historische toelichting op Jodls kwalijke rol, maar de actie van ‘aandachttrekker’ Kastner riep verder weinig sympathie op. Mijn oom stelde met zekere genoegdoening vast dat het Deutsche Historische Museum de opgestuurde letter J had overgedragen aan het Openbaar Ministerie voor een eventueel strafrechtelijke vervolging wegens grafschennis. Maar ondanks een mild schuldgevoel richting tante Luise voelde niemand zich geroepen om in de bres te springen voor het graf van Oom Alfred. Daarvoor is ook in mijn familie de herinnering te pijnlijk en te tegenstrijdig. Van Luise hielden ze, maar haar trouw aan Alfred hebben ze nooit begrepen.

Het familieberaad eindigde met de conclusie dat mijn oom en tantes zich er verder niet mee zouden bemoeien. Twintig jaar na de dood van Luise is het tijd om haar graf en vooral dat van haar man te laten verdwijnen. Een goede beslissing. Ik bedacht me overigens wel ineens dat ik er nog nooit ben geweest. Ik heb nog tot januari volgend jaar om het te bezoeken, als Kastner tegen die tijd de steen niet al persoonlijk in de Chiemsee heeft gedonderd.

De Synagoge van Brno (Tsjechië) werd op 16 maart 1939 door Nazi’s in brand gestoken.

In de maanden voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog schrijven Alfred Jodl en mijn oudtante Luise elkaar bijna om de week een brief. Ze hebben het over haar plannen om een kinderopvang te beginnen in Berlijn, over de gezondheid van Jodls vrouw Irma en over hun liefde voor elkaar. De brieven gaan over het alledaagse en over de grote gebeurtenissen op het wereldtoneel: de Anschluss van Oostenrijk, de annexatie van het Sudetenland, de intocht in Tsjechië.

Voor elkaar en voor anderen die belangrijk voor ze zijn gebruiken Alfred en Luise koosnaampjes. Jodls geliefde paard heet “Graaf Bockie”. Zijn vrouw Irma – een Gravin van Boullion- wordt “Mylady” genoemd. Luise is “Rabbit”, vanwege haar liefde voor Winny the Pooh. Alfred is “Möpschen”, het schoothondje. Soms ondertekent hij zijn liefdesbrief met een schetsje van een klein hondje met krulstaart.

Lezend in de brieven valt me op dat Jodls vrouw Irma, vijf jaar ouder dan hij en chronisch ziek, inderdaad op de hoogte lijkt te zijn van de affaire tussen Luise en haar man. Dit is ook wat Luise zelf altijd heeft gezegd: zij en Alfred hadden de zegen van zijn vrouw en samen verkeerden zij in een intieme driehoeksliefde. Wat ik lees bevestigt dat beeld. Voordat Alfred en Irma Jodl naar Wenen vertrekken stuurt Luise hen allebei een “Fragebogen für das Lieschen” mee: een vragenlijstje waarin zij zinnen moeten invullen en grappig bedoelde meerkeuzevragen  beantwoorden. Voor Alfred is er de vraag: “Sinds ik in Wenen aankwam heb ik behalve Mylady … vrouwen gekust”, die hij netjes met nul invult. Een volgende opdracht is: “Ik slaap … en droom af en toe van …” Alfred slaapt goed. Waar hij moet zeggen over wie hij droomt tekent hij een konijntje: Rabbit. Voor Irma heeft Luise een tweede invulbrief. Zij moet aangeven hoe ze haar dag indeelt, of ze een beetje een fatsoenlijke werkster heeft en wat de stemming van haar Möpschen is. Zijn gemoedsrust is “wisselend”, maar hij ziet er “klassisch” uit. Met een “Ik mis je en ik hou van je”, eindigt de invulbrief van de echtgenote aan de geliefde van haar man.

Halverwege maart 1939 trok Jodl met zijn troepen het nog niet bezette deel van Tsjechië binnen. Hij vestigde zich in Brno – Brünn in het Duits. Vlak voor zijn vertrek luisterde hij naar een toespraak van Hitler, die diepe indruk op hem maakte. De Duitse soldaat moet goed tot zich laten doordringen, zo geeft hij Hitlers boodschap door aan Luise, dat de politieke opgave waarvoor de Duitsers nu staan, onmiddellijk ingelost moet worden. “Wij” – de generaals-  kunnen niet langer slechts de militaire leiders zijn van onze soldaten. We moeten vooral ook de dragers zijn van het gedachtegoed van het Derde Rijk. En wel tot in zijn uiterste consequenties.

Dat Jodl behoorlijk bevangen raakte door dit gedachtegoed – meer dan Luise na de oorlog bereid was om toe te geven- schemert door in zijn brieven uit Brno. Het is een stad met veel grote leegstaande villa’s, zo schrijft hij Luise vanuit het Grand Hotel.  “Brünn had natuurlijk een rijke bevolking (Joden), van wie de meeste er vandoor zijn gegaan” legt hij uit. Veel heeft hij er niet te doen: hij rijdt op zijn paard Graaf Bockie door de bossen. Hij jaagt, hij zwemt in meertjes en plaagt Luise met een mijmering over de mooie vriendin van een SS-Führer, die ook in het Grand Hotel verblijft en zijn rust verstoort. “Ze doet me aan jou denken: groot, blond en heel erg knap. Ze eet meestal in haar eentje zonder iemand een blik waardig te gunnen. Daarom doet ze me ook zo aan jou denken. Ze wiegt prachtig met haar heupen, is zelfverzekerd maar toch lieftallig. Een toonbeeld van het beste Duitse ras.”

Als Alfred deze brief schrijft, op 16 juli 1939, woedt er al weken een storm van geweld door Brno. Onder goedkeurend oog van de Wehrmacht maken Tsjechische fascisten de straten onveilig voor de twaalf duizend Joodse bewoners die de stad telt, althans voor degenen die nog niet zijn gevlucht. Het is de vooraankondiging van de Sjoa, die slechts zeven honderd Joden uit Brno zullen overleven. De fascisten lokken knokpartijen uit, slaan op straat willekeurig Joden in elkaar en steken hun winkels en synagogen in brand.

Pas aan het einde van zijn brief staat Jodl hier even bij stil. De terloopse toon tekent de vanzelfsprekendheid waarmee hij het geweld goedkeurt.

“Af en toe ga ik naar de bioscoop. Twee dagen geleden zag ik nog deel twee van de Olympia film met zijn prachtige opnamen van paarden in Döberitz. Ook de anti-joodse demonstraties van de Tsjechische fascisten in de stad zorgen voor vermaak. Natuurlijk moeten we ons afzijdig houden en kunnen we slechts van een afstand toezien hoe de brandweer met water aan het werk gaat. Nu wens ik je veel plezier en succes met je kinderopvang. Hopelijk gooien die kinderen niet al je brieven door elkaar.”

Luise moest begrijpen dat de brandweer die uittrok om de Joodse panden te blussen nu eenmaal niet kon worden tegengehouden. De morele steun voor de fascistische pogroms mocht op dat moment nog niet verder gaan dan van een afstandje goedkeurend toekijken. Jammer, lijkt Alfred hier te zeggen. En daarmee eindigt de korte passage over de antisemitische terreur in Brno: als een lichtpuntje van vermaak in een verder nogal saai verblijf in het Grand Hotel, met als enige afleiding een knap maar zwijgzaam liefje van een hoge SS-er.

‘Lieber Sebastian! Es hat mich sehr gefreut zu hören, dass Du Geschichte studierst und dabei ein so wichtiges Thema wie den 20.7.44 vorhast’

‘Man muss dabei berücksichtigen wie eng die politische Information in einer Diktatur war und wie wenig selbst dort ein hoher Offizier von Auschwitz wusste!‘

Mijn oud-tante Luise overleed in 1998 op drieënnegentigjarige leeftijd in München. Ik was toen net begonnen met mijn studie geschiedenis in Utrecht. Ook wist ik al dat ik meer over haar verleden te weten wilde komen, maar ik heb haar nooit meer over de oorlog gesproken.

Luise had inmiddels wel al gehoord dat ik me voor haar verhaal interesseerde. In januari 1997, een jaar voor haar dood, stuurde ze me een pakketje: twee in bruin papier verpakte boeken en een brief. Ze vond het geweldig dat ik geschiedenis studeerde en moedigde me aan me te verdiepen in de aanslag van de 20 juli 1944 en het militaire verzet tegen Hitler.

Luise werkte jarenlang als secretaresse voor de Generale Staf van de Wehrmacht. Ze leerde de hoge officieren kennen die Hitler trouw bleven, maar ook Von Stauffenberg, Beck en Von Tresckow, die in het geheim een aanslag voorbereidden. In het pakketje dat ze me stuurde zaten twee boeken: de herinneringen van Generaal Von Manstein en een biografie over Henning von Tresckow. De eerste was Hitler trouw gebleven, de laatste zat in de groep van Von Stauffenberg en probeerde Von Manstein over te halen zich aan te sluiten bij het verzet.

In haar brief schrijft ze over de dilemma’s waarvoor de leiding van de Wehrmacht aan het einde van de oorlog had gestaan, en die haar nu, terugkijkend, innerlijk verdeelden. ‘Mijn hart is bij Von Tresckow, dus bij de aanslag, maar mijn verstand bij Von Manstein’, schreef ze. Hitler afzetten zou volgens haar de totale nederlaag tegen de Russen hebben betekend en misschien wel een volledige communistische overheersing van Duitsland. En de Holocaust? ‘Je moet er rekening mee houden’, stelde ze, ‘hoe weinig informatie je in een dictatuur eigenlijk krijgt en hoe weinig zelfs een hoge Duitse officier afwist van wat er in Auschwitz gebeurde’.

Dat lijkt me ook de onderliggende boodschap van de brief te zijn. Net als Von Manstein wisten Luise en haar man zelf ook niet wat er in de kampen gebeurde. Ze waren er dus ook niet verantwoordelijk voor.

Na de oorlog wijdde Luise al haar energie aan de rehabilitatie van haar man. Ze werkte als secretaresse voor Jodls advocaten bij het Internationale Militaire Tribunaal in Neurenberg, en zocht mee naar ontlastend materiaal om zijn onschuld te bewijzen. Ook na zijn executie in 1946 gaf zij niet op. In 1952 voerde zij in München een proces om haar weduwepensioen terug te krijgen en het Neurenberg-oordeel te herzien. Ze won de rechtszaak, maar de verantwoordelijke Beierse minister draaide het oordeel later terug, naar verluidt onder druk van de Verenigde Staten. Het weerhield Luise er niet van haar kant van het verhaal te blijven vertellen. Ze publiceerde haar memoires en correspondeerde met historici en journalisten zoals Sebastian Haffner en Joachim Fest.

Daarin komen steeds dezelfde argumenten terug. Jodl was niet medeschuldig aan Hitlers oorlogsmisdaden en de Holocaust had zich buiten zijn blikveld voltrokken. Dat hij de Duitse aanval op de Sovjet Unie voorbereidde en had meegeschreven aan het zogeheten Kommissarbefehl, de richtlijn om communistische partijfunctionarissen zonder voorbehoud te executeren, veranderde daar volgens haar niets aan. Volgens Luise had Jodl de gevolgen hiervan niet overzien.

Ook in familiegesprekken hamerde Luise steeds op Jodls onschuld. Mijn vader, ooms en tantes hebben dit rooskleurige beeld nooit helemaal geaccepteerd, maar hun kritiek kende ook zijn grenzen. Luises enthousiasme voor Hitler en haar bewondering voor Jodl werden door mijn familie bespot en bekritiseerd, maar ook afgedaan als een eigenaardige karaktertrek. Ze had veel gevoel voor drama en viel op dominante mannen, maar was Luise daarom ook een nazi? Niet echt. En Alfred dan? Jodl, zo zei mijn vader soms, had zijn weg naar het militaire verzet van Von Stauffenberg en Von Tresckow niet gevonden. Hij had het niet aangedurfd om Hitler te bestrijden, wat laf was en een misdadige vergissing.

Met dat beeld liep ik lange tijd zelf ook rond. Pas in de loop van mijn studie geschiedenis ging het knagen. Veronderstel je zo niet ten onrechte dat Jodl eigenlijk wel bij het verzet had gewild? Hij bleef tot het eind toe een grote bewonderaar van Hitler. Hij ondertekende bevelen, op basis waarvan talloze krijgsgevangenen en burgers aan het Oostfront zijn vermoord en hij wist beduidend meer over deze misdaden dan hij in Nuremberg wilde toegeven. Ook negeerde hij stemmen die hem nadrukkelijk wezen op de zich voltrekkende genocide. Dit ontdekte ik allemaal pas later.

De brief is het enige werkelijke contact dat ik ooit met Luise over dit onderwerp had en vormt daarmee in veel opzichten het vertrekpunt voor mijn zoektocht. Het gaat mij daarbij vooral om persoonlijke vragen. Hoe dachten en wat wisten Luise en Alfred Jodl over de Jodenvervolging en de moord op communisten, Joden en Russische krijgsgevangenen? Komt het ter sprake in hun brieven? En hoe zit het dan met de rest van mijn familie: mijn grootouders en hun andere broers en zussen? Wat maakten zij mee in de oorlog en hoe dachten zij over de Jodenvervolging en andere oorlogsmisdaden? In hun brieven, dagboeken en memoires zoek ik naar sporen.